Ambitną, niełatwą w odbiorze twórczość Theo Angelopoulosa - greckiego wizjonera i poety kina - stawia się na równi obok dzieł Andrieja Tarkowskiego czy Miklosa Jancso. Tak jak i oni Angelopoulos wykreował na ekranie swój własny świat, opisywany językiem niepodobnym do żadnego innego. W jego filmach dominuje perspektywa historyczna. Psychologię zastępują misterne inscenizacje scen zbiorowych. Zamiast dynamicznego montażu stosowane są bardzo długie ujęcia, trwające czasami po kilka minut. Uwaga reżysera kieruje się w stronę rozległej panoramy przestrzeni, skupia się na śledzeniu pozornie bezładnego ruchu wielu postaci. Przeszłość niepostrzeżenie przechodzi w teraźniejszość. W Podróży komediantów o wędrownych aktorach starających się wystawić nową wersję mitu o Orestei, w końcowej sekwencji grupa osób idzie przez miasto, lecz wyłania się z niego już w innym roku. Obserwowany marsz staje się jakby figurą teatralną, narzędziem medytacji historycznej. Jak trafnie napisano, historia jest tam rodzajem defilady - zarazem procesji pogrzebowej i politycznej demonstracji - ciągle przecinającej własne ślady, zmieniającej kierunek i barwy ideowe.

Hermetyczne, wieloznaczne kino Theo Angelopoulosa poświęcone jest głównie analizie i zrozumieniu przemian zachodzących w XX w. na terenie południowo-wschodniej Europy: Grecji, Macedonii, Bałkanów. Przekraczający granice, stale gdzieś wędrujący osamotnieni dorośli są archetypami błąkających się emigrantów, uciekinierów, ofiar czystek etnicznych przeprowadzanych na tych terenach. Wykorzenione są też dzieci, które - jak w Pejzażu we mgle - jadą z Aten do Niemiec w poszukiwaniu symbolicznego ojca.

Urodzony w 1936 r. Theo Angelopoulos ukończył prawo, na początku lat 60. wyjechał do Francji, by studiować literaturę, wylądował jednak w IDHEC, paryskiej szkole filmowej, z której został po dwóch semestrach usunięty za "nonkorfomistyczną postawę". W 1964 r. wrócił do Grecji, zajął się krytyką i pisaniem scenariuszy, dopiero sześć lat później zadebiutował kontrowersyjnym dramatem Rekonstrukcja, ukazującym proces sądowy z trzech różnych punktów widzenia. Podróż na Cyterę, Pszczelarz oraz Pejzaż we mgle - wczesne dzieła mistrza - tworzą cykl zwany trylogią milczenia: historii, miłości i Boga. Późniejsze jego filmy odchodzą od abstrakcji, pojawiają się w nich coraz wyraźniejsze wątki autobiograficzne.

Spojrzenie Odyseusza opowiada o losach greckiego reżysera, który po 35 latach nieobecności powraca ze Stanów do Europy, na Bałkany, aby odszukać zaginione trzy rolki archiwalnych filmów legendarnych greckich pionierów kina: braci Manakis. Miltos i Yannakis Manakis na początku XX w. jako pierwsi w tej części świata kręcili dokumenty. W ich reportażach sprzed I wojny światowej, opisujących życie codzienne różnych narodowości, zawarta jest "pamięć o czasach niewinności", której szuka właśnie grany przez Harveya Keitela bohater. Jego wielotygodniowa podróż z Ptolemai do bombardowanego Sarajewa staje się czymś w rodzaju rytuału inicjacyjnego, medytacji podsumowującej upadek komunizmu. Jedna z najbardziej tajemniczych scen przedstawia dryfującą barkę przewożącą gigantyczną, kamienną głowę Lenina z groźnie wymierzoną dłonią w niebo. Na widok monumentalnego posągu wodza bolszewickiej rewolucji mieszkańcy mijanych wiosek żegnają się, klękają, jakby zobaczyli Boga.

Przedostatni film Angelopoulosa, nagrodzony Złotą Palmą w Cannes dramat Wieczność i jeden dzień, to opowieść o śmiertelnie chorym, samotnym pisarzu z Salonik, który opuszcza willę nad morzem, porzuca książki i poezję, by doznać przed śmiercią czegoś autentycznego. Nastrojowe, piękne kino Greka, drążąc temat historii, pustki i śmierci, poszukuje tego, co przywraca pamięć, co pozwala w obu planach: jednostkowym i zbiorowym, odzyskać duchową tożsamość.

Janusz Wróblewski, "Polityka"

www.polityka.pl